ΠΑ 25.11 19:00 | ΠΟΡΕΙΑ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΜΦΥΛΗ ΒΙΑ

Σκέψεις γύρω από την κρίση των έμφυλων ρόλων

Εδώ και αρκετό καιρό γινόμαστε μάρτυρες ενός δυναμικού κινήματος που έχει αναδυθεί γύρω από ζητήματα φύλου και σαρώνει τον πλανήτη από άκρη σε άκρη. Από το meetoo στην Αμερική, μέχρι την πρόσφατη εξέγερση στο Ιραν και από τους αγώνες ενάντια στην απαγόρευση των εκτρώσεων στην Πολωνία, μέχρι την χιονοστιβάδα καταγγελίων για βιασμούς στα μέρη μας, χιλιάδες άνθρωποι παίρνουν τις ζωές τους στα χέρια τους για να απαντήσουν δυναμικά στην βία που δέχονται. Είναι ξεκάθαρο οτι οι συγκρούσεις γύρω από το φύλο ήρθαν για να μείνουν στην καθημερινότητα μας και αυτό είναι κάτι που εύκολα μπορεί καμία να αντιληφθεί, αρκεί να παρακολουθεί την συζήτηση στη δημόσια σφαίρα. Στην προσπάθεια μας να συμμετέχουμε σε αυτή τη σύγκρουση και να ενισχύσουμε τα πιο ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά της, θα πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε τι την προκαλεί.

Ο ορισμός ως πεπρωμένο

Αντιλαμβανόμαστε το φύλο ως μια κοινωνική σχέση που αποδίδει συγκεκριμμένα χαρακτηριστικά και καθήκοντα σε ομάδες ατόμων. Μέσα από αυτήν την διαδικασία απόδοσης, που ταυτόχρονα συνιστά και καθήλωση των υποκειμένων σε συγκεκριμένους ρόλους, παράγεται αμοιβαία τόσο το αρσενικό, όσο και το θηλυκό ως δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Αν και αυτή η διάκριση έχει πίσω της μια ιστορία αιώνων, μας ενδιαφέρει να εστιάσουμε στον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αναπαράγεται στον καπιταλισμό.

Ο καπιταλιστικός κόσμος λοιπόν, είναι ένας κόσμος που θολώνει τις ιστορικές διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα, προσπαθώντας να εμφανίσει συνεχώς τα αποτελέσματα ως προυποθέσεις. Το ίδιο συμβαίνει και με την κοινωνική σχέση φύλο. Οι νοηματοδοτήσεις του τι συνιστά το «ανδρικό» και τι το «γυναικείο» παρουσιάζονται στην επιφάνεια της καθημερινότητας μας ως αυτονήτες. Γιατί είναι τόσο διαδεδομένο το ότι «οι γυναίκες έχουν έντονα συναισθήματα» ή οτι «οι άνδρες δεν κλαίνε»; Μέσα από την συνεχή επανάληψη των διαδικασίων απόδοσης ρόλων, μοιάζει σαν οι έμφυλες ταυτότητες να υπήρχαν από πάντα και να είναι αυτές που μας υπαγορεύουν συγκεκριμένες συμπεριφορές και καθήκοντα. Στην πραγματικότητα συμβαίνει το αντίθετο. Οι γυναίκες δεν βρέθηκαν απλά στο σπίτι και ταυτίστηκαν με την οικιακή εργασία, αλλά εξωθήθηκαν εκεί για να μπορούν οι άντρες να δουλεύουν. Η φροντιστική «ιδιότητα» τους δεν εγγράφεται στο dna τους, αλλά τους φορτώθηκε. Το έμφυλο δίπολο κατασκευάζεται μέσα από τις σχέσεις εξουσιάς στις οποίες συμμετέχουμε, μέσα από λόγους και πρακτικές που μας ορίζουν. Με έναν ουσιοκρατικό τρόπο όμως, οι λόγοι και οι πρακτικές αυτές εμφανίζονται σαν να απορρέουν από κάτι σταθερό και αμετάβλητο που υποτίθεται βρίσκεται από πίσω: τον «αληθινό άντρα» ή την «πραγματική γυναίκα», ένα ιδανικό μέτρο σύγκρισης, που μοιάζει περισσότερο με τον Αδαμ και την Ευα, παρά με ανθρώπους που συναντάμε στην πραγματική ζωή.Με άλλα λόγια μοιάζει σαν αυτό που κάνουμε να προκύπτει από αυτό που είμαστε, και αυτό που είμαστε, απλά να το κληρονομήσαμε.

Μέσα από την παραπάνω διαδικασία μυστικοποιησης κατασκευάζεται και η έμφυλη τάξη της κάθε ιστορικής περιόδου, σε κάθε περιοχή. Αυτή η διαδικασία δημιουργεί έναν ανταγωνισμό, οχι μόνο ανάμεσα στους δύο πόλους αρσενικό και θηλυκό, αλλά και στο εσωτερικό του καθενός. Εκεί λαμβάνει χώρα ένας αδιάκοπος αγώνας δρόμου ανάμεσα σε διαφορετικούς ορισμούς που παλεύουν να ανδειχθούν ως το κυρίαρχο παράδειγμα και στην συνέχεια να πειθαρχήσουν ή να αποβάλλουν όσους δεν χωράνε στα πλαίσια τους.

Έμφυλες αρνήσεις…

Όσο όμως και αν ο καπιταλισμός προσπαθεί να βάλει τα πάντα σε κουτάκια και να ταξινομήσει όλες τις συμπεριφορές μας, υπάρχει πάντα ένα κομμάτι της ανθρώπινης δραστηριότητας που αρνείται να αναλάβει τους ρόλους για τους οποίους το προορίζουν, αναζητά άλλους τρόπους έκφρασης και ασφυκτιά στο δίπολο αρσενικό-θηλυκό. Όταν λοιπόν αυτές οι συμπεριφορές γενικεύονται, οι κυριάρχοι ορισμοί έρχονται σε κρίση, αποδεικνύοντας οτι το φύλο δεν είναι κάτι σταθερό και αμετάβλητο, αλλά μια δυναμική κοινωνική σχέση. Μια κοινωνική σχέση που διαμορφώνεται τόσο από την προσπάθεια του καπιταλισμού να την προσαρμόσει στις σύγχρονες ανάγκες παραγωγής και κυκλοφορίας των εμπορευμάτων, όσο και από τις αντίροπες δυνάμεις που ασκούν τα κινήματα χειραφέτησης και οι άνθρωποι που προσπαθούν να πάρουν τις ζωές τους στα χέρια τους.

Στην τελευταία κατηγορία ανήκουν και τα κινήματα που αναφέραμε στην αρχή του κειμένου. Μιλώντας όμως για κινήματα δε θέλουμε να περιορίσουμε το ενδιαφέρον μας αποκλειστικά στην οργανωμένη, συλλογική και στοχευμένη έκφραση των αντιστάσεων (π.χ. πορείες, συνελεύσεις, αιτήματα, μπροσουρες, συλλογικότητες). Θέλουμε ακόμα να συμπεριλάβουμε και ένα φάσμα αρνήσεων σε πιο μοριακό και καθημερινό επίπεδο που, ακόμα και αν εκφράζονται εξατομικευμένα και αποσπασματικά, η γενίκευση τους δημιουργεί μια κοινωνική τάση. Είναι οι γυναίκες που δεν ψήνονται να κάνουν παιδιά και αδιαφορούν για το δημογραφικό, είναι ο πειραματισμός με άλλες μορφές σεξουαλικότητας που κάνει τον γάμο να μοιάζει περιττός, είναι τα αγόρια που δεν πάνε στο στρατό και τα κορίτσια που νιώθουν αγόρια και δημιουργούν ταραχή στα οικογενειακά τραπέζια, είναι αυτοί και αυτές που «προκαλούν» με το πως ντυνονται και άλλα τόσα παραδείγματα. Απέναντι λοιπόν σε όλες αυτές τις κινήσεις αμφισβήτησης , ο καπιταλισμός και η εμφυλη τάξη έρχονται να απαντήσουν με πολυεπίπεδο τρόπο. Τόσο ενσωματώνοντας, όσο και καταστέλοντας. Τόσο στο θεσμικό, όσο και στο κοινωνικό πεδίο.

…και επιβολή της κανονικότητας

Καθώς η σχέση κυριαρχίας – αντίστασης είναι δυναμική, ο καπιταλισμός προσπαθεί να χρησιμοποιήσει την ορμή των κινημάτων και να την καναλιζάρει προς τους δικούς του σκοπούς. Προκειμένου να επιτευχθεί αυτό θα πρέπει να διασπάσει το συλλογικό σώμα των αγωνιζόμενων και να το μετατρέψει σε ένα άθροισμα επιμέρους ατομικοτήτων.Πάνω σε αυτές τις ατομικότητες θα προσπαθήσει να χτίσει διάφορα μεμονομένα success stories που θα κατευνάζουν τον πόθο για αλλάγή και θα κατασκευάσει τους αρχηγούς – εκπροσώπους των κοινοτήτων που θα συνομιλούν με την εξουσία και θα εκτονώνουν (γιατί οχι και στις 25 Νοέμβρη;) τις εντάσεις. Θα προσπαθήσει ακόμα να περιορίσει τις επιθυμίες και την φαντασία των υποκειμένων, προκειμένου να μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως «ατομικά δικαιώματα», ορθώνοντας νέους διαχωρισμούς στο συλλογικό σώμα και θέτοντας νέες προυποθέσεις για τους «δικαιούχους» ( π.χ. το δικαίωμα στην έκτρωση κόντρα στο δικαιωμα του αγέννητου παιδιου). Τέλος θα προσπαθήσει να εμπορευματοποιήσει τις πτυχές της καθημερινότητας που τα κινήματα ανέδειξαν με κριτικό τρόπο. Για κάθε ανάγκη που καταπιέζονταν θα προσφέρει μια νέα αγορά (πχ υπηρεσίες και προιόντα φροντίδας για να αντικαταστήσουν την οικιακή εργασία των γυναικών) και θα ισχυριστεί οτι η ισότητα των εμπορευμάτων που ανταλλάσονται είναι η μονη ισότητα που μπορεί να εγγυηθεί (πχ κάνε καριέρα, βγάλε λεφτά, απέκτησε κύρος και θα θεωρείσαι ίση).

Τι συμβαίνει όμως όταν τα κινήματα προκαλούν τόσο βαθιές τομές και τριγμούς στους έμφυλους ρόλους και τον αντίστοιχο καταμερισμό εργασίας, ώστε να πυροδοτείται μια συνολικότερη απειλή για την καπιταλιστική σχέση, όπως πχ στο Ιραν; Τι συμβαίνει όταν οι διεκδικήσεις δεν μπορούν να μετατραπούν σε νέα πεδία κερδοφορίας, γιατί κατι τέτοιο κρίνεται ασύμφορο; Ο καπιταλισμός τότε απαντάει επιθετικά, νομοθετώντας εναντίον και τραμπουκίζοντας τα υποκείμενα, προσπαθώντας να τα καθηλώσει στους προηγούμενους ρόλους τους και να τα κάνει να εμπεδώσουν με βίαιο τρόπο ποια είναι τα όρια τους και μέχρι που μπορούνε να φτάσουν.

Πρέπει όμως να επισημάνουμε οτι η διαχείριση σε θεσμικό επίπεδο φιλτράρεται μέσα από το κοινωνικό πεδίο, το πεδίο δηλαδή όπου τα κινήματα αυτά δρουν.Άλλωστε όπως είπαμε το φύλο αποτελεί μια κοινωνική σχέση, αφορά δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αλληλοσχετίζονται. Εκει είναι που εμφανίζονται και οι πρώτοι τριγμοί στους κατεστημένους ρόλους και συμπεριφορές. Εκεί είναι που εμφανίζονται και οι πρώτες αντιδράσεις, απ’ όσους το προηγούμενο διάστημα απολαύαναν τα προνόμια της συσσωρευμένης εξουσίας που προκύπτει από την έμφυλη ασσυμετρία. Αναφερόμαστε στο αντιδραστικό κοινωνικό μπλοκ που τα τελευταία χρόνια έχει αναδυθεί στην δημόσια σφαίρα και βάλλεται κατά των κινημάτων χειραφέτησης, προσπαθώντας να διατηρήσει τα πράγματα όπως ήταν. Οι αντιδράσεις αυτές μπορεί να ξεκινούν από την καθημερινή χλεύη απέναντι στις έμφυλες αρνήσεις και να καταλήγουν στις γυνακοκτονίες. Μπορεί να εκτίνονται από περιθωριακές σελίδες στα σόσιαλ μήντια, μέχρι τα νέα νομοσχέδια που ψηφίζονται. Όλα αυτά αποτελούν την συντηρητική αντεπίθεση ενός κόσμου σε κρίση, που προσπαθεί να γατζωθεί σε γνώριμους ρόλους και πρότυπα συμπεριφοράς προκειμένου να νιώσει δυνατός, αδιαφορόντας (ή θεωρώντας δεδομένη) την ασφυξία που προκαλούν στους υπόλοιπους. Είναι οι γονείς που φοβούνται μην γίνουν τα παιδιά τους «ανώμαλα», οι σύζυγοι που δεν ανέχονται την ανυποταξία των γυναικών τους, οι πατριώτες που ανησυχούν για το δημογραφικό πρόβλημα, τα παπαδαρίο που χάνει το ποίμνιο του και άλλοι τόσοι.

Όσοι ακόμα στέκονται με απορία μπροστά στα χιλιάδες περιστατικά έμφυλης βίας που έρχονται στη δημοσιότητα και αναρωτιούνται αν αυτά συνέβαιναν πάντα και δεν τα μαθαίναμε ή αν έχουν πολλαπλασιαστεί τα τελευταία χρόνια, η απάντηση είναι απλή: ισχύουν και τα δύο. Συνέβαιναν πάντα και τα σκέπαζε το πέπλο της έμφυλης κανονικότητας που εκτείνεται από τους θεσμούς μέχρι τις κρεβατοκάμαρες των σπιτιών μας.Έχουν πολλαπλασιαστεί τα τελευταία χρόνια, στα πλαίσια μιας αντιδραστικής κίνησης που επιτίθεται στα υποκείμενα που αρθρώνουν έμφυλες αρνήσεις, προκειμένου να τα αναγκάσει να επιστρέψουν στους προηγούμενους ρόλους τους.

Να σπείρουμε την αμφιβολία – να μεγαλώσουμε τις ρωγμές

Τέλος, αν και συχνά τα κινήματα γύρω από το φύλο μας παρουσιάζονται ως επιδιόρθωση των κακώς κειμένων στην πολιτική και κοινωνική ζωή, ως αποκατάσταση μιας υποτίθεται «τυφλής ως προς το φύλο» οικονομίας, εμείς ξέρουμε οτι κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Δεν έχουμε να κάνουμε με στρεβλώσεις στο σύστημα, ούτε με παροχυμένες αντιλήψεις ατόμων που εμποδίζουν την πρόοδο. Με άλλα λόγια δεν θεωρούμε οτι αν σκάψουμε βαθιά θα βρούμε να προυπάρχει ένα παρθένο και ουδέτερο έδαφος όπου μπορεί να ανθίσει η ισότητα. Τα πράγματα είναι αρκετά χειρότερα. Τόσο το κράτος, όσο και η οικονομία ( πεδία που μας περιέχουν με διάφορους τρόπους) είναι εγγενώς σεξιστικά, και συμμετέχουν στην αναπαραγωγή των κατεστημένων έμφυλων σχέσεων.

Υπό αυτό το πρίσμα, βλέπουμε και στηρίζουμε όλα αυτά τα κινήματα ως δυνάμεις της κρίσης που ωθούν την κανόνικοτητα στα όριά της και όχι δυνάμεις που προσπαθούν να την εξυγειάνουν. Συντασσόμαστε με αυτές που σπέρνουν την αμφιβολία και την αστάθεια, με αυτούς που ανοίγουν ρωγμές για να χωρέσουν οι επιθυμίες που δεν είναι ακόμα εδώ και οι σεξουαλικότητες που περιμένουν να ανθίσουν. Με δυο λόγια, θέλουμε…

…να γίνουμε η κρίση των έμφυλων ρόλων.